R-LINK-promovenda Kim Carlotta von Schönfeld is van februari tot en met april 2019 voor haar promotieonderzoek naar São Paulo (Brazilië) gereisd. Kim heeft specifiek gekeken naar sociale leerprocessen in de recente planningsontwikkelingen omtrent de Minhocão: een project dat al decennia omstreden is.
Door de veranderende participatievormen en politieke omstandigheden heeft het project de afgelopen vijf jaar nieuw leven ingeblazen gekregen. De Minhocão is een verhoogde snelweg die vroeger de enige verbinding was tussen oost en west van het centrum van de miljoenenstad São Paulo. Ondertussen bestaan alternatieve wegen, maar wordt deze snelweg (waarop auto’s geregeld stilstaan tijdens de spitsuren) nog steeds intensief gebruikt. Behalve ’s nachts en in de weekenden. Dan is de weg voor auto’s gesloten en open voor alternatief gebruik. Er wordt hardgelopen, gefietst, er komen flaneurs en mensen die hun hond uitlaten. Er worden yogalessen gegeven, kokosnoten en popcorn verkocht, mensen picknicken of barbecueën. Af en toe zit er een fietser tussen die telefoons uit de handen van passanten jat – net zoals in de rest van de stad wel eens gebeurt. Onder het viaduct wonen een aantal daklozen, gemengd met drugsgebruikers die een nachtje of ook dag buiten blijven slapen onder de invloed van crack. Eigenlijk wordt de Minhocão op deze tijden een voor de wijk representatieve openbare ruimte in het centrum van São Paulo – het centrum is een grote wijk die enerzijds sterk gentrificeert en een ‘hipster-paradijs’ is en anderzijds blijft kampen met armoede, drugs en criminaliteit. Het speciale aan de Minhocão is dat deze werelden hier meer dan elders elkaar op vrij gelijke voet tegenkomen en dat op een plek die een unieke zicht op de stad geeft (zie foto’s).
Betwist wordt of de Minhocão moet blijven zoals die is (argumenten zijn bijvoorbeeld dat de snelweg voor verkeer onmisbaar is, of dat het wisselende gebruik als openbare ruimte of snelweg juist het speciale van de ruimte houdt), afgebroken moet worden (bijvoorbeeld omdat de luchtkwaliteit en veiligheid in de omgeving daardoor zouden verbeteren) of moet worden getransformeerd in een park (bijvoorbeeld omdat meer openbare ruimte in het centrum nodig is en omdat het verdwijnen van het autogebruik op de Minhocão de luchtkwaliteit zou verbeteren). De voorstanders van het afbreken van de Minhocão en die voor de transformatie in een park hebben ongeveer al vijf jaar lang een felle discussie.
Wat voor sociaal leren heeft plaatsgevonden tussen de groepen in deze tijd? De verschillende groepen hebben vooral geleerd hoe ze hun eigen argumenten in oppositie met die van de anderen kunnen versterken. Ze hebben stereotypering gebruikt om hun opponenten te ontkrachten. Een groep heeft de sterkere punten van de ander weten in te lijven, terwijl de andere groep alles afwees wat de opponent inbracht. De interacties blijven plaatsvinden tussen deze groepen, terwijl hun doel was en is om de politiek over te halen. De participatiemomenten zijn vooral een show, terwijl het echte gevecht om resultaten plaatsvindt door allerlei persoonlijke contacten en politieke kennis in te zetten buiten deze momenten om. Maar toch heeft die show een sociaal leereffect dat de moeite waard is om te begrijpen: hier worden strategieën geleerd, worden indrukken gemaakt en inhoudelijke kennis gedeeld. Een aantal voorbeelden per vorm van sociaal leren:
- het bevestigen van bestaande aannames: de ene groep ziet de ander als koppig en ziet hierdoor geen ruimte voor gesprek. Andersom ziet de tweede groep de eerste als opportunistisch en onbetrouwbaar en ziet daarom ook geen ruimte voor gesprek. Er wordt continu gezocht naar bevestiging van deze aannames en niet naar tekenen die deze zouden betwisten.
- het uitdagen van bestaande aannames: met name als de verrassing een negatief oordeel over de opponent versterkt, zoals dat twee groepen voor de afbreuk samen gaan werken waarvan verwacht werd dat ze nooit met elkaar zouden kunnen samenwerken (een groep met een politieke oriëntatie van vrij ver rechts met een groep met een oriëntatie naar politiek-links).
- ‘reframing’ oftewel anders denken over hoe bestaande kennis of argumenten gebruikt kunnen worden: dat luchtkwaliteit een argument is om de Minhocão af te breken wordt als sterk argument gebruikt – maar dan legt een park voorstander uit dat het afbreken zelf zeer schadelijk is voor de luchtkwaliteit.
Terwijl het bevestigen en verharden van bestaande aannames over het algemeen domineert, verrassen de groepen elkaar dus ook en gaan sommige aannames over elkaar of over de sterkte van een argument kantelen. Het participatiemoment wordt een soort levensschool die bewust of onbewust invloed heeft op de ontwikkeling van de argumenten maar ook op volgende interacties met groeperingen die ze herkennen als soortgelijk met die waar ze eerder mee vochten.
Het laatste woord over de Minhocão is nog steeds niet gezegd. Het leek een tijd alsof het een park zou worden: de burgermeester heeft in februari 2019 aangekondigd een eerste stukje te transformeren tot eind 2020. Maar toen werden toch weer wetten herroepen en oude discussies afgestoft waardoor de beweging voor de afbreuk van het viaduct weer hoop schepte. Soms lijkt het wel een Braziliaanse telenovela: het lijkt ‘set-in-stone’ wat er gaat gebeuren, maar aan het einde van een aflevering (of in dit geval van een stuk nieuws, zoals de uitspraak van de burgermeester, of het annuleren van een wet) moet je toch toegeven dat het ook anders zou kunnen zijn en kun je niet wachten tot de volgende aflevering (of gebeurtenis). In elk geval blijven de actiegroepen op scherp – nu een uitkomst zo dichtbij lijkt móeten ze wel door! En in dat proces blijven ze leren – deels ook hoe veel gelijk ze toch wel hebben, waardoor ze steeds verder verharden in hun bestaande ideeën en aannames.